Ostrość nie jest wymogiem.

Czyli percepcja fotografii. Ostrość, czyli marzenie większości. Czyżby? Pytam samą siebie. Wiele zdjęć z książek chlebowych, kucharskich, czy zdjęć mistrzów fotografii, które mi się podobają, wcale nie jest ostre. Ba! Bywają niedoostrzone, niedoświetlone, rozmyte, czasem celowo, czasem przypadkiem, nie to jest istotne, ale to, co czuję, kiedy je oglądam, to, co jest "pomiędzy", co sprawia, że nie potrafię o zdjęciu zapomnieć i do niego wracam. Detal? Niedopowiedzenie? Faktura, kolor, cień? Historia w tle, której można się tylko domyślać? Wszystko po trochu.

Powyższe słowa zapisałam (jako że zapisuję myśli, które nie dają mi spokoju, które chcę później jakoś rozwinąć) dużo wcześniej, zanim odkryłam, że są terminy, które nazywają, opisują, to, co czuję intuicyjnie...

Roland Barthes, francuski teoretyk kultury, nie był fotografem, nawet fotografem amatorem, gdyż jak sam przyznał, miał do tego zbyt mało cierpliwości. Ktoś może zapytać: "Cóż w takim razie może on mieć do powiedzenia, na temat fotografii?". Otóż wiele. Co postaram się przybliżyć.

Studium i punctum

Każdy z nas ogląda zdjęcia w nieco inny sposób, na każdego z nas może zadziałać co innego, inny detal może zwrócić uwagę, co w jakiś sposób determinuje odbiór. Łączy nas pewne postrzeganie, wynikające z tego, gdzie się urodziliśmy i wychowaliśmy, to niejako przez nie odczytujemy kulturowy kod fotografii. A co sprawia, że zatrzymujemy się lub tylko prześlizgujemy po fotografiach?

Studium, to wg Rolanda Barthes'a zainteresowanie, "dociekliwość, oddanie się pewnej rzeczy, pewien rodzaj ogólnego wciągnięcia w coś (...) ale bez szczególnego zapamiętania". To zdjęcia, których widzimy dziesiątki, interesujemy się nimi, ale nie zostają w nas. Rozumiemy ich symbole, polityczne, historyczne, gesty i grymasy, poprzez naszą kulturę, wychowanie, odczuwamy współczucie, radość, ale zdjęcia te w nas nie uderzają, choć czasem krzyczą. Bywają ostentacyjne, informują, coś przedstawiają, zaskakują, budzą pożądanie, oburzenie, rozumiemy je, odczytujemy ich kod, lubimy je lub nie, ale nie zakochujemy się w nich. Studium to "ten sam rodzaj zainteresowania nieokreślonego, gładkiego, bez zobowiązań, jakie odczuwamy wobec ludzi, przedstawień, ubrań, książek, które uważamy, że są "w porządku". Jak wiele takich zdjęć widzieliśmy, nie potrafimy sobie ich nawet przypomnieć, odtworzyć, oglądamy je, mijamy, nie pozostaje z nich nic, jedynie zlepek symboli, gestów, jakaś niekonkretna mgła. Przykładów studium znajdziecie bez liku, choć nawet o nich nie pamiętacie.

Drugi rodzaj zdjęć, to te, które mnie pochwycą. Na pewno wiele z Was zna to uczucie.
Oglądam  zdjęcia w albumie, książce, magazynie, na stronie internetowej. Prześlizguję się po nich wzrokiem, któreś bardziej zwraca moją uwagę. Oglądam dalej, ale nie mogę się skupić, gdyż tamto zdjęcie nie daje mi spokoju, wracam do niego, zastanawiając się, co to za magnes mnie do niego przyciąga. Nie wiem dokładnie, co to takiego, bo zdjęcie, które mnie pochwyci, nie musi być spektakularne, drastyczne czy krzyczące, nie musi się na nim wiele dziać, ba! nie musi mieć wielu elementów lub postaci. Nie musi być wyraźne, ostre ani doświetlone! Ale musi mieć to coś. Coś, co przykuje moją uwagę, "przyklei" mnie do tego zdjęcia, każe do niego wracać.  Niekoniecznie zachwyci, w tym znaczeniu, w jakim dziś przyjęliśmy rozumieć "zachwyt", gdyż "(...) punctum nie zwraca uwagi na moralność czy dobry gust, punctum może być źle wychowane". To właśnie punctum, "słowo dla wyrażenia rany, użądlenia, tego znaku uczynionego przez zaostrzony przedmiot (...) punctum jakiegoś zdjęcia to przypadek, który w tym zdjęciu celuje we mnie" Właśnie, we mnie. Punctum jest niezwykle subiektywne. Zanim to wytłumaczę, posłużę się pewnym przykładem. Wielokrotnie zdarzyło mi się, że oglądając zdjęcie a później czytając uwagi innych do niego, orientowałam się, że mimo oczywistych wyznaczników (postacie, miejsce, okoliczności, krajobraz itd.), często nie zauważam detalu, który wskazał ktoś inny, a potem sama się dziwiłam - "rzeczywiście, jak mogłam tego nie zauważyć?". Dzieje się tak dlatego, że każdy może odnaleźć punctum w czym innym, a co jeszcze bardziej fascynujące, my sami odkrywamy, że dla nas może przesuwać się ono w inny obszar tego samego zdjęcia. Barthes odkrył to po raz kolejny oglądając zdjęcie, w którym jego punctum zmieniało się, począwszy od klamerki na bucie a na naszyjniku kończąc. Naszyjnik kojarzył mu się z niezwykle podobnym do tego, który miała bliska mu osoba. I tu raz jeszcze potwierdza się teza, że punctum bywa bardzo subiektywne.

Subiektywność punctum

Barthes opowiada, jak po śmierci swojej matki, przeglądał jej fotografie, próbując ją na nich odnaleźć. Nie mógł. Każda z nich zawierała jakąś część jego matki, ale nie była nią. W końcu odnalazł to, czego szukał na jej zdjęciu z dzieciństwa. Jednocześnie zastrzegł, że tego zdjęcia pokazać nie może, gdyż "(...) dla was byłoby to jeszcze jedno obojętne zdjęcie (...) co najwyżej zainteresowałoby was jako studium: epoka, ubrania, zalety fotograficzne. Ale w samym zdjęciu dla was, żadnej rany".


Moje punctum

Punctum jest często konkretnym szczegółem, detalem, zdarza się też, że czasem wypełnia ono zdjęcie. Każdy z nas ma zdjęcia, które nim jakoś zawładnęły, "użądliły". Mam w głowie zdjęcie, które wraca do mnie od kilkunastu lat, które jest jednocześnie okładką książki Rolanda Barthes'a.
To  "Polaroid" Daniela Boudinet'a.

Daniel Boudinet Polaroid, 1979, (źródło)

Długo zastanawiałam się, czemu właśnie to zdjęcie, co jest w nim takiego, co mnie dotknęło? Czy to struktura lekko rozchylonej tkaniny, jej kolor, który filtruje i barwi sączące się do pokoju światło? Nie mogę od niej oderwać oczu, za nią kryje się tajemnica. A jednocześnie to ona sprawia, że to, co w środku jest tajemnicą. Ledwo oświetlony brzeg łóżka, kawałek poduszki. To tak jak z filmem, którego zakończenie znamy, ale oglądamy go wciąż, licząc na inne. Wracam do tego zdjęcia, jakbym chciała odkryć jego tajemnicę, jakby za kolejnym razem zasłony miały się odsłonić i obnażyć to, co w środku i to, co na zewnątrz. Jednocześnie pożądam tej tajemnicy, nie chcąc, by została ujawniona. Patrzę na zielonkawe światło, na splot ascetycznej tkaniny, która je filtruje, na poduszkę, na której chciałabym położyć głowę. Oddycham tym powietrzem, ciszą. To mógłby być mój pokój...

Chciałabym pokazać Wam kilka zdjęć, które w jakiś sposób mnie pochwyciły, jednak bez wskazania mojego punctum, to wszak najprzyjemniejsze, odkryć je samemu. To jest oczywiście mój subiektywny wybór, równie dobrze, możecie przejść obok tych zdjęć zupełnie obojętnie.

Alexander Gardner Lewis Payne, 1865 (źródło)

 Rober Doisneau Fox terrier on the Pont des Arts, Paris, 1953 (źródło)

André Kertész  The little dog, Paris - Saint-Michel 1928, (źródło)

Eve Arnold  The daughter of the house makes soda bread, Aran Islands, 1974
Nie znalazłam w sieci kopii tej fotografii, która oddawałaby  półcienie i grę światła widoczną na papierze, 
trochę  swą tematyką i światłem przywodzącą na myśl XVIIw. obrazy niderlandzkie, 
dlatego zrobiłam zdjęcie tego zdjęcia wprost z albumu, starając się uchwycić jego esencję, 
źródło: Magnum Ireland, wyd. Thames&Hudson

Roger Mayne Bomb Site, Paddington, London 1957, (źródło)

Jill Freedman "Listowell, county Kerry" (źródło)

Franz Horvat Fashion Shoot for Harpers Bazaar, Rome 1962 (źródło)
(tytuł wg "Photographing Italy, wyd Thames&Hudson)

Willy Ronis "Barge with children" 1959 (źródło)

Larry Towell The mennonite child, Kent County, Ontario, Canada 1996 (źródło)

Zdjęcia, w których studium nie jest naznaczone punctum, są jak mówi Barthes jednolite, banalne. Mogą nawet krzyczeć, ale nie uderzają.  Nie ma tej "kropki", punktu, który sprawia, że zostaje pod powiekami, że zapala w głowie światełko.

Dotarło również do mnie, że największym komplementem dla zdjęcia (oprócz tego, że już posiada punctum), jest nie to, że powie się o nim "jakie piękne zdjęcie", ale to, że patrząc na nie, czujesz drżenie, ten wstrząs, który nie pozwoli Ci o nim nie tylko zapomnieć, to coś co sprawia, że chciałbyś zrobić takie zdjęcie. Tak, to największy komplement. Nie tylko patrzeć, posiąść, ale stworzyć, być tam i  jednocześnie w nim.

Cytaty pochodzą z książki Rolanda Barthes'a "Światło obrazu. Uwagi o fotografii"
Wyd. KR, Warszawa 1996r.
209str., oprawa miękka